زندگی با شور و شتاب در حرکت است….  در یکی از مجتمع های صنعتی کشورمان، همه پرسنل، خوشحال از کارانه دندانگیر ماه جاری، مشغول کارند و در شهر نزدیک مجتمع، همه مشغول زندگی…!  صدای شادی کودکان فضا را پرکرده و هیچکس از حادثه ای که قرار است چند لحظه بعد رخ دهد، خبر ندارد. در عرض چند ثانیه…..  همه چیز عوض می شود، دنیا خاکستری و اندوهناک می شود…. آوار همه جا را پوشانده، افراد کشته شده و زنده هایی  را در همسایگی مان می بینیم که در زیر آوار خاک مدفون شده اند یا خود زیر آوار یا انبوه دود و اسموگ شیمیایی مانده ایم. چه می کنیم؟ دیگران چه می کنند؟ این تصویر چندان دور نیست، اگر آماده نباشیم و از قبل برای مقابله با بحران برنامه ریزی نکرده باشیم.

تجارب حاصل از بحران های گذشته نشان می دهد که انجام عملیات و  واکنش اضطراری و  مقابله با بحران شهری یا صنعتی، به تنهایی از عهده تشکل ها یا حتی دولت ها خارج بوده و برای انجام عملیات موفق نجات و امداد و کاهش خسارات و تلفات توسط سازمان های مسئول، حضور و تلاش های گروهی جامعه الزامی خواهدبود. درجوامعی که به تدوین برنامه های آمادگی پیش از بحران اقدام نموده اند، میزان تلفات و عدم هماهنگی در انجام وظایف محوله به نحو چشمگیری کاهش یافته است.

“برایر واکنش و مقابله با وضعیت‌های اضطراری، باید طرح اضطراری مناسبی تدوین و به اجرا گذاشته شود. کارکنان باید آگاه شوند که به هنگام انتشار ناخواسته مواد شیمیایی خطرناک باید چه اقداماتی را انجام دهند. آنها باید به وظایف و مسوولیت‌های خود در وضعیت‌های اضطراری آگاه بوده و تمرین‌های لازم را به عمل آورند. چگونگی اعلام وضعیت اضطراری، زمان تخلیه و انتقال افراد به محل‌های امن، چگونگی کنترل و مهار وضعیت اضطراری و همچنین برگرداندن وضعیت به حالت عادی از جمله مواردی هستند که باید در طرح اضطراری در نظر گرفته شوند.

اگر علیرغم طراحی بهینه، یک حادثه رخ بدهد، ضرورت دارد که آموزش ها و برنامه های بحران و واکنش در شرایط اضطراری، کارکنان را آگاه و قادر به اجرای اقدامات درست بنماید. به همین دلیل یک طرح واکنش در شرایط اضطراری برای کل مجموعه باید تهیه و اجرا گردد که مطابق با دیگر قوانین و مقررات مثل OSHA (29CFR 1910.38(a)) باشد.

علاوه بر این طرح واکنش در شرایط اضطراری باید دارای روش اجرایی جابجایی ریخت و پاش مقادیر کم مواد شیمیایی خطرناک باشند. کارفرمایانی که مشمول مدیریت ایمنی فرآیند هستند ممکن است مشمول مقررات واکنش اضطراری و ضایعات خطرناک OSHA(29CFR 1910.120) باشند”

نگاه راهبردی:

قرن ۲۱ ، قرن رویارویی با تغییرات شگرف تکنولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است که هیچ سازمانی از تغییرات و رویدادهای آن مصون نیست. مدیریت راهبردی و مدیریت بحران از موضوعات مهم سازمانی هستند که در طول دهه های اخیر در کانون توجه پژوهشگران و کارشناسان قرار گرفته است. بحرا نها بخشی از فضای کسب و کار هستند و حذف تمامی بحرا نهایی که سازمان را تهدید میکند ناممکن است. از سوی دیگر انطباق با شرایط موجود، پذیرفتن فضای رقابتی و بهره گیری از ساز و کارهای اقتصادی، نیاز به ابزارهایی برای بهر‌ه گیری هر چه بیشتر از فرصتهای ایجاد شده دارد و این همان موضوعی است که از آن تحت عنوان” مدیریت راهبردی” نام برده میشود. عملیات مدیریت بحران، سازمان را قادر میسازد تا پاره ای از بحرا نها را از میان بردارد، برخی دیگر را به نحوی مؤثر اداره کند و ابزار لازم برای یادگیری کامل از بحران های قبلی را در اختیار بگیرد. مدیریت بحران این پیام ضمنی را نیز منتقل میکند که امروزه اصل بر بحران است و هیچ سیستمی در حالت تعادل پایدار و بلندمدت نیست. بنابراین هرچند سازما نها قادر به پیش بینی و برنامه ریزی دقیق برای آینده نیستند، اما باید برای غلبه بر بسیاری از تهدیدات شناخته شده و ناشناخته، آمادگی لازم را کسب کنند. حصول این آمادگی جز با تلفیق مدیریت راهبردی و مدیریت بحران در سازما نها میسر نخواهد شد.

مدیران میتوانند زمینه های لازم را برای پیاد ه سازی همزمان این دو فراهم آورند. مدیران با اجرای مدیریت راهبردی میتوانند سازمان خود را به سوی هد فها و چشم انداز تعریف شده سوق دهند و با استقرار مدیریت بحران و با تمرکز بر روی نبایدها، مسیر حرکت را هموارتر کنند.

یافته های پژوهشی  نشان میدهند که به کارگیری رویکرد راهبردی در تدوین برنامه های مدیریت بحران کافی نبوده و لازم است تا سازمان ابتدا مدیریت راهبردی را در سازمان پیاد ه سازی کرده و سپس مدیریت بحران را بر پایه برنامه راهبردی تنظیم کند.

استانداردهای بین المللی و مدیریت بحران:

سازمانهای جهانی مرتبط با مدیریت بحران، استانداردهایی را تدوین نموده اند که برخی از آنها عبارتند از:

• IS 235 B & C
• سیستم مدیریت ایمنی، بهداشت و محیط زیست HSE- MS
• استاندارد ۷-۴-۴/ ISO 14001 : آمادگی و واکنش در وضعیتهای اضطراری
• استاندارد ۷-۴-۴/ OHSAS 18001 : آمادگی و واکنش در وضعیتهای اضطراری
• استاندارد ۱-۵-۳-۴-/AS 4804 : طرحهای شرایط اضطراری یا بلایای طبیعی
• استانداردISO 22320
• استاندارد ISO 155442
• استاندارد ۱۶۰۰ مدیریت بحران
• OSHA 3088:2002

دلیل گنجاندن این الزام در استانداردهای یاد شده اهمیتی است که این موضوع در کاهش عواقب حادثه دارد. چرا که وجود خطاهای پنهان در سیستم همواره محتمل بوده و تمامی سازما ن ها متاثر از عوامل بیرونی نیز می باشند. گاهاً این تاثیرات سازمان را به بحران کشانده و باعث بروز اختلالات اساسی در سیستم ها میگردند. با داشتن طرحی در خصوص آمادگی و واکنش در شرایط اضطراری می توان تاثیر عوامل بیرونی، پس از بالفعل شدن این عوامل را تا حد قابل ملاحظه ای کنترل نموده و کاهش داد.

در پروژه های نفت و گاز ، ۵ تا ۱۰ درصد از هزینه های اجرای الزامات HSE در مرحله ساخت طرح ها و پروژه ها به پدافند غیرعامل ومدیریت بحران اختصاص می یابد که برای پیاده سازی الزامات پدافند غیرعامل در هر پروژه رقم بسیار ناچیزی لحاظ می شود که معادل  یک درصد از اعتبارات پروژه بوده و نقش پیشگیری دارد.

مدیریت بحران را نباید فقط به عنوان واکنش تاکتیکی در هنگام رخداد یک بحران و اتفاق در نظر گرفت، بلکه به عنوان فعالیتهای پیشگیرانه در دل فرآیندهای مرتبط با پیشگیری از بحران و آمادگی بحران از طریق پاسخ بحران و بهبود وضعیت بحران در نظر گرفته میشود.

در تمامی واحدها و پلنت های صنعتی دارای پتانسیل مواد یا انرژی با حجم زیاد، ضروری است طرح اضطراری مناسبی به منظور واکنش و مقابله با وضعیت‌های اضطراری تدوین و به اجرا گذاشته شود. کارکنان باید آگاه شوند که به هنگام انتشار ناخواسته مواد شیمیایی خطرناک باید چه اقداماتی را انجام دهند. آنها باید به وظایف و مسوولیت‌های خود در وضعیت‌های اضطراری آگاه بوده و تمرین‌های لازم را به عمل آورند. چگونگی اعلام وضعیت اضطراری، زمان تخلیه و انتقال افراد به محل‌های امن، چگونگی کنترل و مهار وضعیت اضطراری و همچنین برگرداندن وضعیت به حالت عادی از جمله مواردی هستند که باید در طرح اضطراری در نظر گرفته شوند.

مطابق قانون برنامه چهارم توسعه، یکی از محورهای اساسی موضوع امنیت ملی، بحث پدافند غیر عامل است، با عنایت به اینکه این بحث از مباحثی است که دانش فنی آن در داخل کشور در حال شکل‌گیری است، شناخت دقیق‌تر مفاهیم و جایگاه این مبحث می‌تواند اقدامی موثر در این خصوص باشد.
پدافند غیرعامل (Passive Defense) عبارت است از اقدامات غیر مسلحانه و پیشگیرانه‌ای که موجب به حداقل رساندن خسارت به دارایی ها و افراد در مقابل عملیات خصمانه دشمن یا شرایط اضطراری ناخواسته می گردد.

وظایف کلی  بخش های مختلف مهندسی در پدافند غیر عامل، عبارت است از:

• سازه: طراحی مناسب جان پناه (Shelter)، پناهگاه (Bunker) ، دیوارهای ضد انفجار و فونداسیون تجهیزات
• معماری: طراحی راه های فرار و چیدمان صحیح تجهیزات داخل ساختمان
• ایمنی و فرایند: انجام مطالعات آنالیز ریسک آفندی، مدل سازی پیامد،بررسی سیستم های اعلام و اطفاء حریق، بررسی راههای فرار، تخلیه، نجات و بالا بردن سطح استمرار تولید

• مکانیک و پایپینگ: طراحی پوشش های مناسب ضد انفجار، ضد آتش و ضد ترکش برای حفاظت از تجهیزات و خطوط لوله

• طراحی سیستم    HVAC مناسب برای ساختمان هایی از قبیل اتاق کنترل و پناهگاه جهت مقابله با بمبهای شیمیایی

• برق و ابزار دقیق: طراحی مناسب عملیات پوشش دادن (Shielding) ، یکپارچه سازی (Bonding) و اتصال به زمین (Grounding) برای ساختمانهایی از قبیل اتاق کنترل جهت مقابله با بمب های پالس الکترومغناطیسی (EMP Bombs)

استاندردها:

Occupational health and safety administration,U.S.A 2001, How to plan for workplace emergencies and evacuations(OSHA3088) ,U.S department of labor,U.S.A. , available at: http://www.osha.org

 Nationa fire protection association, U.S.A. 2000, NFPA1600 (Standard on disaster, emergency management & business continuity programs), NFPA, U.S.A.

علی رضایی – مشاور آموزش و پیاده سازی مدیریت ایمنی فرایند

psm, rbps , osha , ccps